Rozwód jest coraz powszechniejszym zjawiskiem społecznym na świecie. W Polsce każdego roku rozwodzi się kilkadziesiąt tysięcy par. Rozwód ujęty w przepisach prawnych, zawsze niesie ze sobą konsekwencje natury psychologicznej, zarówno dla samych rozwodzących się, ale także dla ich dzieci, najbliższej rodziny czy też przyjaciół.
Sposób w jaki się rozstajecie ma znaczenie
Małżonkowie, decydujący się na zakończenie małżeństwa, nawet mimo wcześniejszych prób jego ratowania, muszą pamiętać o tym, że sposób rozstania jest niezwykle istotny.
Jakie mogą być niekorzystne sposoby rozstania?
- uciekanie z domu, bez jakiegokolwiek załatwienia spraw z małżonkiem
- rozstanie niepełne, tzw. życie na dwa domy
- rozstawanie się w gniewie i toczącej się walce, której towarzyszy wzajemnie oskarżanie się, ranienie i poniżanie
- rozstania „na niby”, czyli składanie pozwu rozwodowego tylko po to, by osiągnąć swój osobisty cel, np. wymusić coś na małżonku.
Psychologiczne konsekwencje rozwodu
Nie podlega wątpliwości, że rozwód to stresujące i trudne doświadczenie, któremu często towarzyszy stres. Przeżycia związane z rozwodem mogą prowadzić do przygnębienia, stanów depresyjnych, poczucia winy i wstydu, zwłaszcza wtedy, gdy jest to sytuacja długotrwała i trudno jej przeciwdziałać. Należy tu zaznaczyć, że to jak stres oddziałuje na jednostkę zależy od tego, jak ta sytuacja generująca stres, jest przez nią postrzegana. Najprościej mówiąc, tym trudniej człowiek będzie radził sobie z rozwodem, i, bardziej będzie traktować go w kategoriach swojej osobistej porażki czy krzywdy.
Efektem rozwodu są pewne zagrożenia, wynikające z jego specyfiki:
- ZAWSZE zaangażowane są w niego przynajmniej dwie osoby, nawet wtedy kiedy jedna ze stron wydaje się mieć dystans do małżeństwa
- w sposób ostateczny kończy intymny związek dwóch osób
- angażowanie w rozwód również dzieci, rodziny i przyjaciół, co z koeli skutkuje zmianą w życiu rodzinnym i towarzyskim
- w sposób ostateczny kończy intymny związek dwojga ludzi
- zarówno przez osoby rozstające się, jak i otoczenie bywa traktowany jako swego rodzaju porażka
- dokonania wielu zmian i zupełnie innego spojrzenia na pojawiające się problemy i trudności.
Doświadczane przez małżonków konsekwencje związane z sytuacją rozwodu to procesy, które na siebie oddziałują. Konsekwencje te pojawiają się w wielu sferach życia: psychicznej, zdrowotnej, ekonomicznej, mieszkaniowej, rodzinnej, zawodowej i towarzyskiej .
Radzenie sobie z rozwodem to swego rodzaju proces, w którym można wyróżnić trzy, następujące po sobie etapy, którym towarzyszą różne emocje:
- rozwód emocjonalny, który zwykle poprzedza prawny rozwód i objawia się zanikiem czułości i miłości okazywanej małżonkowi
- rozwód prawny, w którym formalnościom towarzyszą silne napięcia i trudne emocje
- rozwód psychiczny, w którym zarówno dorośli, jak i dzieci odczuwają silny stres emocjonalny.
Dzieci a rozwód rodziców
Z całą pewnością nie można poddać w wątpliwość faktu, że rozwód w rodzinie to jedno z najtrudniejszych doświadczeń, nie tylko w życiu małżonków, ale przede także w życiu ich dzieci. Dziecięca zależność od rodziców, większa podatność na zranienie, silna potrzeba bezpieczeństwa i niedojrzałość emocjonalna sprawiają, że ten rozpad małżeństwa jest silniej przeżywany właśnie przez dzieci. Właśnie z tego względu tak ważnym jestem by dorośli umieli poradzić sobie z trudną dla wszystkich sytuacji. Rodzice, nawet mimo trudnych doświadczeń muszą wykazać się siłą i wesprzeć dzieci w rozumieniu tej trudnej sytuacji i przejściu przez nią.rozwodu rodziców, dzieciom towarzyszą silne i trudne emocje. Poczucie utraty jednego z rodziców, zachwianie poczucia bezpieczeństwa to zupełnie naturalne w tym czasie odczucia. Może to skutkować odczuwaniem silnego lęk przed utratą rodzicielskiej miłości i/lub nadmiar uczuć, które mogą być na nieprzelewana, czy też zaniedbywanie ich, zwłaszcza w sytuacji zaangażowania rodziców w nowe związki.
Niespotykane dotąd zachowania rodziców, wynikające z faktu konfliktu mogą w znaczny sposób odcisnąć piętno na dzieciach. Ponadto odejście jednego rodzica z domu, rodzi problemy natury opiekuńczo-wychowawczej. Nierzadko też zdarza się, że rodzice w swoje konflikty wciągają również dzieci, próbując „przeciągnąć je na swoją stronę” poprzez mniej lub bardziej świadome zabiegi o charakterze manipulacyjnym, mające na celu wzbudzić negatywne emocje w stosunku do drugiego rodzica i pokazać go w możliwie jak najgorszym świetle. W takiej sytuacji, dzieci odkrywają, że rodzice stanowiący dla nich autorytet, wcale nie są wiarygodni, w konsekwencji czego tracą ich dziecięce zaufanie.
Dziecięce reakcje na rozwód rodziców
Rozstanie rodziców niesie ze sobą konsekwencje dla dzieci w każdym wieku – od niemowlaka, przez dzieci szkole, aż po te już wkraczające w dorosłość.
Okres niemowlęcy to czas, w którym dziecko nie jest jeszcze świadome sytuacji rodzinnej i tego, że rodzice się rozwodzą. Nie zmienia to jednak faktu, że potrafi ono odczuwać emocje. Na tym etapie rozwoju dziecku dopiero uczy się świata i przywiązuje się do swoich opiekunów, którym zaczyna ufać. Jednak kiedy zabraknie jednego z nich lub zostanie on zastąpiony kimś innym, poczucie bezpieczeństwa dziecka zostaje utracone i odczuwa ono lęk. W tym czasie dziecko może odczuwać silny niepokój, przejawiający się głównie zwiększoną płaczliwością, problemami ze snem czy zmianami nastroju.
Dzieci dwu-trzyletnie, które zostaną odseparowane od rodzica postępuje inaczej niż niemowlak i robi to według pewnego wzorca. Kilka pierwszych dni po odejściu rodzica to czas protestów i domagania się powrotu rodzica. Po tym czasie następuje wyciszenie tych emocji, co nie oznacza, że oczekiwania dziecka przestają być aktualne. Z biegiem czasu pojawia się również rozpacz, ale zdarzają się również momenty pełne nadziei na powrót rodzica, która odszedł. W tym etapie oderwania obserwuje się obojętność w stosunku do rodzica, który pojawia się ponownie w domu. Kiedy minie, pojawia się natomiast ambiwalencja uczuciowa, podczas której miłość przeplata się ze złością.
Dziecko między trzecim a piątym rokiem życia bez większego problemu zauważa, że jedno z rodziców nie mieszka już w domu, jednak kompletnie nie jest w stanie zrozumieć dlaczego. Nie opuszcza go nadzieja, że rodzic wróci i wszystko wróci do poprzedniego stanu. U dziecka w tym wieku może pojawić się poczucie opuszczenia, które może wzrastać w sytuacji, gdy rodzice poświęcają więcej uwagi na konflikt między sobą i/lub tworzenie nowych związków, niż na przezywające trudne emocje dziecko. To poczucie opuszczenia i zachwiane poczucie bezpieczeństwa mogą skutkować rożnymi objawami natury fizjologicznej (np. bólami brzucha czy trudnościami ze snem). Nierzadko też zdarza się, że dziecko przeżywające trudne emocje, cofa się do wcześniejszych etapów rozwojowych, w których to znajdowało się pod opieką obojga rodziców.
Dzieci w wieku przedszkolnym mogą obwiniać się o to, że rodzice się rozstali, np. na skutek ich niewłaściwego zachowania, co jest dość często spotykanym zjawiskiem. Poczucie utraty rodzica może skutkować impulsywnością, nadpobudliwością, problemami z koncentracją uwagi roztargnieniem, a nawet przejawami agresji. Musze tu zwrócić uwagę, że dzieci w sposób spontaniczny wyrażają swoje emocje w zabawie. Nie można się zatem dziwić, że te z nich, które doświadczają rozwodu rodziców mogą przejawiać w zabawach swoje negatywne emocje. U niektórych dzieci mogą pojawić się specyficzne, trudne do zrozumienia zabawy, co jest swego rodzaju sposobem na zwrócenie na siebie uwagi. Zdarza się, że dzieci uciekają w świat fantazji i marzeń, gdzie usilnie poszukują potrzeby bezpieczeństwa.
Dzieci w wieku szkolnym potrafią zrozumieć, że rodzice już nie będą mieszkać razem, i że przestali się kochać. Nie zmienia to jednak faktu, że wciąż odczuwają nadzieję Na pogodzenie rodziców. Również w tym okresie pojawia się obwinianie, jednak nie siebie, a rodzica pozostającego w domu, który w ich zdaniem doprowadził do wyprowadzki tego drugiego, za którym bardzo tęsknią. Bez wątpienia jest to sytuacja niezwykle stresująca, dlatego też nie trudno się dziwić, że dzieci opuszczają się w nauce i mają trudności z koncentracją uwagi. Ponadto mogą pojawić się u nich objawy typowo somatyczne, jak również trudności wychowawcze, które mogą nasilać się po spotkaniu z rodzicem, który opuścił dom. Co ważne, dziecko w tym wieku ma poczucie, że musi opowiedzieć się po którejś ze stron i jednocześnie być lojalne wobec tego, z którym mieszka (by i jego nie stracić). Ta trudna sytuacja, przepełniona ogromem negatywnych emocji może przyczyniać się także do obniżenia samooceny dziecka, utraty wiary we własne możliwości i poczuciem niepokoju o utratę domu. Ten dziecięcy niepokój wynika z braku poczucia bezpieczeństwa, a także toczącego się w dziecko konfliktu wewnętrznego dotyczącego konieczności opowiedzenia się po stronie jednego z rodziców. Dzieci często wstydzą się niepełnej rodziny, dlatego też ukrywają ten fakt przed otoczeniem.
Dla dziecka w wieku od sześciu do ośmiu lat najważniejsze są dwa środowiska, w których funkcjonują – rodzinne i szkolne. Nic zatem dziennego, że rozwód rodziców jest dla nich wyjątkowo trudną sytuacją również w grupie rówieśniczej, przed którą wstydzą się, że ich rodzice się rozstają. Wobec tejże grupy rówieśniczej mogą być kierowane agresywne zachowania dziecka. Dodatkowo zaabsorbowany rozwodem rodziców, młody człowiek może wykazywać trudności w zakresie koncentracji, a co za tym idzie w samej nauce. Niewykluczone jest także pojawienie się zachowań o charakterze lękowym, przejawiającym się w postaci moczenia nocnego, a nawet ssania kciuka. Na skutek ucieczki w fantazję i marzenia, u dziecka może dość do zatarcia granicy między fikcją a realnym światem. Równie często obserwowanym mechanizmem obronnym jest także zaprzeczenie, którego konsekwencją jest brak świadomości związku między kłótniami rodziców, a ich rozstaniem, co z kolei skutkuje tym, że dziecko poszukuje winy w samym sobie.
Dzieci w wieku dziewięciu-dziesięciu lat posiadają zdolność do silnego współodczuwania emocji doświadczanych przez rodziców. Dowiadując się o rozwodzie rodziców, chcą zająć centralne miejsce w rodzinie, ponieważ wiedzą, że grozi im decentracja. Wiele dzieci współczuje swoim rodzicom, udzielając im tym samym wsparcia. Będąc na progu dojrzewania, dziecko próbuje określić co jest dobre a co złe, a także doskonale potrafi określić nieuczciwość rodzica i zakwalifikować je do tej drugiej kategorii. Z opisu mogłoby wynikać, że ta grupa wiekowa nieco lepiej radzi sobie w sytuacji rozwodu niż dzieci młodsze, jednak nic bardziej mylnego – dzieci powyżej dziewiątego roku życia, postrzegają rozwód rodziców bardziej dramatycznie.
W okresie dojrzewania brak kontroli nad emocjami, ich niestabilność są zupełnie normalnym zjawiskiem, które niestety nie ułatwia im uporania się z rozwodem rodziców. Sposób w jaki dorastające dziecko funkcjonuje w sytuacji rozwodu rodziców zależne jest od wielu różnych czynników. Jakich? Cech rodziców – w tym ich wieku i płci, typu w jaki sprawowali opiekę, kompetencji rodzicielskich, wieku i płci samego dziecka, a także jakości kontaktów między poszczególnymi członkami rodziny. W tym wieku dziecko rozumie już czym jest rozwód, jednak nie ma obowiązku jego akceptacji. Ponadto wiele nowych wyzwań, takich jak np. opieka nad młodszym rodzeństwem czy wsparcie rodzica mogą dla młodego człowieka stanowić spore wyzwanie. Nierzadko zdarza się również, że dzieci w tym wieku są zmuszane do podjęcia decyzji dotyczącej tego, z którym rodzicem chcą zamieszkać po rozwodzie, co może być źródłem stresu. U tak młodych ludzi rozstanie rodziców może wzbudzać nieufność wobec innych ludzi i wzbudzać lęk dotyczący ich przyszłych związków. Często takie dorastające dzieci próbują zwrócić na siebie uwagę otoczenia poprzez nieakceptowalne społecznie zachowania, agresję, izolowanie się, zachowania autoagresywne. Podobnie jak na poprzednich etapach, również w tym wieku dziecku skupione na sytuacji związanej z rozwodem, mają problemy z koncentracja, a ich wyniki w nauce pogarszają się.
Wsparcie ma znaczenie
Jak wielokrotnie już wspominałam, sytuacja rozwodu jest dla dziecka bardzo trudna i to niezależnie od wieku. Na każdym etapie rozwoju dziecka, potrzebne jest mu wsparcie, szczerość i obecność rodziców. Podpowiadam jak wspierać dziecko w sytuacji rozwodu:
- rozmawiaj z dzieckiem, udzielając szczerych i dostosowanych do wieku odpowiedzi
- wspieraj dziecko w tym trudnym czasie i zaakceptuj towarzyszące dziecku emocje
- zapewnij dziecko, że rozwód dotyczy małżonków, i że mimo rozwodu nadaj oboje będziecie jego rodzicami
- nie zrzucaj całej winy na drugiego rodzica, nie oczerniaj go, ani nie nastawiaj dziecka przeciwko niemu
- postaraj się, by liczba zmian, którym będzie musiało sprostać dziecko była jak najmniejsza
- zadbaj o kontakty z drugim rodzicem, niezależnie od tego czy pozostajecie w konflikcie
- dołóż wszelkich starań by uniknąć konfliktów z byłym partnerem, szczególnie w obecności dziecka
- nie wysługuj się dzieckiem, nie traktuj go jak posłańca i nie każ mu sprawdzać i kontrolować drugiego rodzica
- nie pozostawiaj dziecka samemu sobie, zaopiekuj się nim
- pod żadnym pozorem nie manipuluj dzieckiem!
- nie obarczaj dziecka tajemnicą i nie zmuszaj do milczenia w kwestii rozwodu
- zadbaj o to, by dziecko mogło porozmawiać o sytuacji z inną osobą, np. psychologiem lub zaufanym członkiem rodziny
- korzystaj z dostępnego wsparcia
- bądź cierpliwy, ponieważ to wyjątkowo trudny dla dziecka czas próby, w którym mogą pojawić się zachowania agresywne i trudności wychowawcze
- nie rób dziecku złudnych nadziei na to, że rodzice jeszcze mogą do siebie wrócić
- wzmacniaj u dziecka poczucie własnej wartości
- nie wprowadzaj zbyt szybko nowego partnera w życie dziecka
Jestem przekonana, że jeżeli zajdzie taka potrzeba, udzielisz swojemu dziecku tyle wsparcia ile tylko będziesz w stanie. Zdarza się jednak tak, że nawet mimo najszczerszych chęci rodziców, to wsparcie nie wystarczy. W takiej sytuacji należy skontaktować się ze specjalistą, który udzieli dziecku profesjonalnej pomocy. Pamiętaj – wizyta u psychologa i głośne powiedzenie o rozwodzie to żaden wstyd!